Om de zaken in de breedste zin van het woord te stellen: elke religie, die hartstochtelijk wordt omarmd, geeft mensen een motief om persoonlijke belangen en zelfs hun leven op te offeren; dat is één van de redenen waarom aardse heersers het gebruik van religie zo aantrekkelijk vinden. Maar geloof geeft mensen ook de moed om zich tegen de staatsmacht te verzetten, tegen enorme persoonlijke kosten, op manieren die een oogverblindend moreel signaal afgeven. Toevallig heeft het orthodoxe christendom niet alleen de meest soepele dienaren van Vladimir Poetin geïnspireerd, maar ook zijn meest dappere tegenstanders.
“Het orthodoxe christendom heeft niet alleen de meest soepele dienaren van Vladimir Poetin geïnspireerd, maar ook zijn meest dappere tegenstanders.”
Neem een bekend voorbeeld: tijdens zijn proces in 2021 maakte Alexei Navalny duidelijk dat een essentieel onderdeel van zijn eigen persoonlijke verhaal de evolutie was van het militante atheïsme uit zijn jeugd naar een moreel en politiek geëngageerd begrip van het historische geloof van zijn land. “Gezegend zijn zij die hongeren en dorsten naar gerechtigheid”, was een van de bijbelse stelregels die de ontzagwekkend dappere corruptiestrijder inspireerde die in februari 2024 in een gevangenis in het Noordpoolgebied stierf.
Vladimir Kara-Murza, een even moedige uitdager van de Poetin-orde, had goede redenen om een soortgelijk lot te verwachten toen: in een brief uit de gevangenis in november 2023 klaagde hij over de morele steun van patriarch Kirill voor de invasie van Oekraïne. De dissident formuleerde zijn betoog in spirituele termen. “Als orthodoxe christen brengt dit mij alleen maar pijn, verdriet en diep verdriet”, schreef hij. De kern van het christendom, voegde hij eraan toe, was de afwijzing van moord en geweld: dit maakte het des te betreurenswaardiger dat kerkelijke hiërarchen “de autoriteit van Caesar boven de fundamenten van het christelijk geloof hadden geplaatst”. Kara-Murza was een van de zestien gevangenen die in augustus naar het Westen werden vrijgelaten tijdens een gevangenenruil; tot aan zijn bevrijding bereidde hij zich voor op een naderende dood in de gevangenis.
Als we ver terugkijken in de geschiedenis, blijken er enkele treffende voorbeelden te zijn van tsaren die dachten dat ze van de Kerk een efficiënt instrument van hun eigen macht konden maken, maar ontdekten dat de resultaten nogal onverwacht waren. Begin met Ivan de Verschrikkelijke, die van 1547 tot 1584 de macht had en door Stalin werd bewonderd vanwege zijn wrede zuiveringen en vervolgingen. Als er iemand weerstand bood aan Ivans moorddadige razernij, dan was het wel een turbulente geestelijke, metropoliet Philip, die terecht werd opgesloten en gewurgd. Maar Philip leeft voort in de kerkgeschiedenis als een heilige en martelaar, terwijl slechts een krankzinnige groep religieuze ultra-nationalisten (die helaas wel bestaan) zijn sadistische kwelgeest onvoorwaardelijk vereren.
Toen, in de 18e eeuw, dachten moderniserende keizers als Peter en Catherine dat ze de mystieke en monastieke traditie van de Orthodoxie konden beteugelen en de kerk konden veranderen in een protestantse handhaver van moraal en staatsloyaliteit. Maar deze pogingen – net als de vergeefse poging om pater Iosif te genezen – waren niet succesvol. In plaats daarvan was er een vreemde tegenreactie. In verschillende afgelegen buitenposten van het rijk vond een soort mystieke heropleving plaats, met heilige asceten en kloosterlingen met profetische gaven – een fenomeen dat schrijvers als Dostojevski inspireerde en daardoor een onwaarschijnlijke plaats in de geschiedenis van de wereldliteratuur verwierf.
Deze drie tsaren – Ivan, Peter en Catharina – zijn het vermelden waard omdat zij de Russische heersers zijn die Poetin volgens zijn minister van Buitenlandse Zaken Sergej Lavrov het meest bewondert en die hij daarom als zijn leidraad nam toen hij Oekraïne binnenviel. Poetin kan zich deze vorsten voorstellen als mensen die met succes en naadloos gebruik hebben gemaakt van Ruslands spirituele erfgoed – maar als dat zo is, is hij slecht geïnformeerd.
Een andere onverwachte wending in de Russische spirituele geschiedenis vond plaats tijdens de doodsstrijd van het tsaristische tijdperk, met de maalstroom van de revolutie en de burgeroorlog. Dit koortsachtige klimaat had een buitengewoon effect op het Russische religieuze denken, en leidde tot de zogenaamde Zilveren Eeuw, waarin intellectuele protagonisten op creatieve wijze hun geloof combineerden met socialistisch atheïsme. Die beweging zou op haar beurt een krachtige bijdrage leveren aan het intellectuele leven buiten Rusland.
