Zoals Riss opmerkte, waren de groten en goede mensen die op de augustusuniversiteit bijeenkwamen dezelfde politieke klasse die nog maar een paar jaar eerder de Charlie Hebdo voor het nemen van vrijheden met de Profeet. Onder hen waren onder meer Jean-Marc Ayrault, een doorgewinterde socialist die jarenlang vóór 2015 kritiek had geuit op de Charlie Hebdo omdat ze te streng zijn voor moslims. Dit waren de mensen die, door hun eigen zelfgenoegzaamheid en medeplichtigheid, de omstandigheden hadden gecreëerd waarin jihadisten lang na 2015 konden blijven floreren.
De eerlijkheid gebiedt te zeggen dat Riss niet helemaal de enige is die opkomt voor de tradities van het Franse secularisme. In de politieke arena loopt Rassemblement National (RN) van Marine Le Pen immers voorop, waarbij de vrijheid van meningsuiting wordt gebruikt als een belangrijk kenmerk van de Franse identiteit. Toen ik afgelopen zomer een RN-bijeenkomst bijwoonde, hoefde Le Pen alleen maar het woord ‘Islam’ uit te spreken om boze gejoel en het vliegen van driekleuren uit de menigte uit te lokken.
En hoewel Le Pen duidelijk electorale prikkels heeft om hard te zijn, bewegen andere hoeken van rechts zich in een vergelijkbare richting. Een goed voorbeeld is Oorzaak. Een onpartijdig tijdschrift met een groeiende invloed in Frankrijk, dat in zijn laatste nummer aandacht besteedt aan de gebeurtenissen van 7 januari. De redactionele lijn is simpel: sinds januari 2015 heeft niemand in de Franse politiek of de media, zowel rechts als links, de moed gehad om zijn overtuigingen waar te maken als het gaat om de vrijheid van meningsuiting, en meer specifiek om het islamistisch totalitarisme aan te vechten.
Onder andere Oorzaak‘s speciale editie bevat een interview met Philippe Val, voormalig hoofdredacteur van Charlie Hebdo. Val is een controversieel figuur in de Franse media. Hij wordt ervan beschuldigd te flirten met extreemrechts, met name het verdedigen van het redactionele beleid van de ultraconservatieve partij. Valeurs Actuelles. De realiteit is echter dat hij een heel ouderwets figuur is: een Franse absolutist van de vrije meningsuiting. Dit is een positie die slecht past bij de vormveranderende Jean-Luc Mélenchon. Maar volgens Val is het een feit dat, hoewel de veiligheidstroepen hun best doen om islamistisch geweld in te dammen, het grotere politieke probleem is dat links weigert te geloven dat er een klein maar gevaarlijk deel van de Franse bevolking is dat de Republiek haat en wil om het te vernietigen.
Het is dan ook geen wonder dat de taal van de oorlog stand heeft gehouden, ruim tien jaar na die lunchtijd op de 7e. In 2022 riep een groep gepensioneerde generaals bijvoorbeeld op tot een echte oorlogsverklaring aan ‘islamisten en anderen die ons willen vernietigen’, een proclamatie die in de peilingen tienduizenden aanhangers opleverde. De enquêtes werden op hun beurt georganiseerd door de onruststokers van Valeurs Actuellesdie duidelijk wisten wat voor problemen ze veroorzaakten. Niettemin geven hun capriolen een reëel beeld van de manier waarop gewone Fransen, buiten de politieke klassen en de media, voelen dat hun land wordt bedreigd – en nog steeds wordt bedreigd. Als je dit gevoel afdoet als overdreven emotie, of als populistische onwetendheid, vervreemd je alleen maar de gewone burgers en voed je hun minachting voor de reguliere politiek. Dit verklaart op zijn beurt de huidige verlamming van de Franse politiek: het centrum is ingestort, maar noch rechts noch links kunnen een consensus afdwingen buiten hun eigen stammen.
Het spreekt uiteraard voor zich dat de radicale islam, net als de massa-immigratie, een fenomeen is dat zich in heel Europa voordoet. Maar in Frankrijk hebben conflicten met de moslimwereld altijd een speciale, lokale betekenis. Dat komt deels door de complexiteit van het voormalige Franse rijk. Sinds de vroegste negentiende-eeuwse veroveringen in Noord-Afrika en het Midden-Oosten heeft Frankrijk er altijd naar gestreefd zichzelf te vestigen als ‘une puissance musulmane’ (een macht in de moslimwereld). Toch is deze positie al lang aangetast door de meedogenloze Algerijnse oorlog en andere koloniale misdaden. De status van Frankrijk als wereldleider op het gebied van het militante secularisme doet er uiteraard ook toe. Daarom is het land het doelwit van militante islamistische groeperingen van Marokko tot Pakistan.
Het resultaat? Nog meer dan in Duitsland, Zweden of Groot-Brittannië is de manier waarop Frankrijk vrijheid en geloof in evenwicht brengt opmerkelijk lastig. En als dat tenminste gedeeltelijk verklaart hoe het met de schrijvers en cartoonist gaat Charlie Hebdo dodelijk verstrikt raakten in het kruisvuur tussen de Franse beschaving aan de ene kant en de islamistische theocratie aan de andere kant, verklaart dit ook waarom hun offer onopgelost blijft. Ondertussen rommelt de Koude Oorlog van de Republiek voort en zou opnieuw hevig kunnen worden.
