Stel je voor dat een seriemoordenaar onderdak heeft gezet bij een groep kinderen op een school. Hij vormt geen bedreiging voor de kinderen zelf, maar als hij mag ontsnappen, zal hij waarschijnlijk weer doden, misschien op massale schaal. De school is omgeven door de veiligheidstroepen, maar ze kunnen het doelwit niet in hun vizier krijgen. Een junior officier vraagt de commandant wat hij zou moeten doen. “Blaas de school op,” komt de onmiddellijke reactie. De junior officier aarzelt. Hoe zit het met de kinderen? De commandant wijst erop dat de dood van de kinderen niet hun schuld zal zijn – maar de seriemoordenaar. Het zal ook een onvermijdelijk effect zijn van een deugdzame en noodzakelijke handeling. Als de moordenaar niet wordt gestopt, kan hij misschien veel meer kinderen moorden. De school is opgeblazen en de moordenaar ermee.
Waarom is de commandant verkeerd? Mede omdat hij moreel gezien een consequentialist is. Hij gelooft dat de manier om menselijke acties te beoordelen is om hun waarschijnlijke effecten te berekenen en vervolgens te beoordelen of ze grotendeels positief of negatief zijn. Wat als positief of negatief telt, is duidelijk een probleem. Verschillende mensen zullen waarschijnlijk verschillende, soms tegenstrijdige antwoorden op deze vraag teruggeven. Misschien is het meest bekende soort consequentialisme utilitarisme, dat de som van het geluk weegt dat het gevolg is van uw actie tegen de som van het ongeluk dat het kan veroorzaken. (Je zult natuurlijk moeten definiëren wat als geluk telt, omdat wat het voor Plato betekende niet is wat het betekende voor Marx of Jacob Rees-Mogg). Wat belangrijk is, is niet zozeer uw intentie, of de aard van de actie zelf, maar de impact die het zal hebben op de wereld, dat wil zeggen of het het algehele menselijk geluk zal vergroten of niet. Acties zijn zoals acties doen.
Maar hoe weten we welke impact het zal hebben? Elke ethiek op basis van de gevolgen is zeker retrospectief. Alleen als je terugkijkt, kun je de vruchten van je acties evalueren, omdat ze pas dan zijn ontstaan. Proberen ze van tevoren te berekenen is een lastige zaak. Er zou een aanzienlijk team van onderzoekers voor nodig zijn om de resultaten van zelfs de meest triviale handeling te traceren. Misschien zie ik een advertentie vanaf de top van een bus, waarvan de kleuren me een andere advertentie herinneren, die me voor het eerst veranderde in roken. Ik ga weer roken – dan dood ik een paar jaar later aan longkanker. Dientengevolge wordt een van mijn kinderen uit de universiteit, wordt delinquent en raakt je over het hoofd met een whiskyfles een donkere nacht in Hackney. Na de aanval ontwikkel je wazig zicht en drijf je je auto in een slagerswinkel in Greenwich, die een oudere klant ernstig verwondt. Hun partner zinkt in depressie en springt van een brug.
Het is dan ook onmogelijk om te zeggen hoeveel mensen betrokken zijn bij een enkele actie – en ik heb het bureau niet eens genoemd dat de advertentie heeft ontworpen, de werknemers die de bus bouwden, of degenen die het rubber hebben geëxtraheerd dat in zijn banden ging. Wie een actie bezit, is een vraag die de oude Grieken erg betreft. Voor hen bewegen mensen gevaarlijk, in een verward net van oorzaak en gevolg dat nooit als geheel kan worden begrepen. Alleen God, of een alwetende verteller in een roman, kan dat doen. Wat we doen kan uit onze controle draaien, meerdere effecten fokken, samenvoegen met de handelingen van anderen en ons als een buitenaardse kracht confronteren. In deze zin zijn we allemaal, zoals Oedipus, “schuldige onschuldigen”, verstrikt in mogelijk dodelijke situaties die we nooit hebben gekozen en misschien niet eens op de hoogte zijn. De christelijke doctrine van de oorspronkelijke zonde, waarvoor we allemaal betrokken zijn in een voorwaarde waarvoor niemand van ons daadwerkelijk schuldig is, is een equivalent van deze tragische manier van zien.
Er is ook de vraag wat niet gebeuren als gevolg van wat u doet, of niet doet. Misschien zou een van de schoolkinderen die je opblazen zijn opgegroeid om een remedie voor kanker te ontdekken. We spreken hier over wat men het conjunctieve rijk zou kunnen noemen – de spectrale wereld van wat er zou kunnen zijn ontstaan als je anders had gehandeld. Hier moet men echter zorgvuldig treden. Het klinkt redelijk om te zeggen: “Als ik niet was uitgesteld om naar de luchthaven te gaan, zou ik in het vliegtuig zijn geweest dat zonder overlevenden tegen de Atlantische Oceaan is gestort”. Maar men zou kunnen stellen dat als je op tijd was voor de vlucht, de geschiedenis anders zou zijn geweest, en deze alternatieve geschiedenis zou de luchtcrash mogelijk niet hebben opgenomen. Misschien kun je een beetje geschiedenis niet veranderen zonder de kavel te veranderen.
Dus alleen te oordelen naar gevolgen heeft zijn problemen. En er is ook nog een reden waarom het niet de goedste vorm van ethiek is. Het is sterk contra -intuïtief om te beweren dat we denken dat dingen alleen goed of slecht zijn op basis van het verschil dat ze in de wereld maken. Het is niet alleen dat een slechte actie positieve effecten kan hebben, of vice versa. Het is dat we soms willen zeggen dat een manier van handelen goed is op zichzelfongeacht de resultaten die het zou kunnen opleveren. Het is goed dat iemand bereid is om naar zijn dood te gaan om de oorzaak van de onschuldigen te verdedigen, zelfs als het hele project averechts werkt en de onschuldigen slechter achterlaat dan voorheen. Evenzo is het goed dat je duizenden Gazan -burgers niet slachtt, zelfs als het betekent dat je de militanten van Hamas niet in handen krijgt.
“Het is goed dat je duizenden Gazan -burgers niet slachtt, zelfs als het betekent dat je de militanten van Hamas niet in handen krijgt.”
In het spel van Robert Bolt Een man voor alle seizoenende 16e -eeuwse martelaar Thomas weigert meer een eed af te leggen die het gezag van de paus ontkent, hoewel dit zijn onthoofding betekent. Hij neemt zijn standpunt in, ongeacht de gevolgen, want anders zou het zijn eigen identiteit zijn. De echte Thomas meer was meer een consequentialist: hij weigerde de soevereiniteit van de paus te ontkennen omdat hij vreesde in de hel in de hel te branden als hij dat deed.
Acties die hun waarde volledig op zichzelf bevatten, zijn eerder als kunstwerken. Net als kunst hebben ze het verzetten dat ze op een louter functionele of utilitaire manier worden behandeld. We vragen niet waar de “Mona Lisa” voor is. Zelfs dit soort acties kunnen echter consequenties hebben die ze niet van plan zijn, of die heimelijk zijn bedoeld. Neem bijvoorbeeld de roman van Henry James De vleugels van de duifwaarin Kate Croy en Merton Densher een jong stel zijn, maar zonder de middelen om te trouwen. Ze raken bevriend met Milly Theale, een fabelachtig rijke jonge Amerikaanse vrouwen, die Kate ontdekt terminaal ziek te zijn. Kate overtuigt Densher om de rechtbank te betalen aan Milly, die verliefd op hem is geworden, zodat hij en Milly mogen trouwen en Densher haar fortuin zullen erven als ze sterft. Milly leert van het complot tegen haar, maar laat haar rijkdom na aan Densher hoe dan ook op haar sterfbed. Net als een martelaar gebruikt ze de dood creatief en plaatst ze hem bij de dienst van iemand anders. Het effect van deze verbazingwekkende daad van vergeving en vrijgevigheid zorgt ervoor dat Densher hartstochtelijk verliefd wordt op het geheugen van Milly.
Wereldachtige voor het plotten van hem en Kate weigert hij de legaat van de erfgename te accepteren. Hij is bereid om met Kate te trouwen – maar zonder Milly’s fortuin. Als Kate ervoor kiest om niet met hem te trouwen, zal hij de erfenis aan haar maken. Van haar kant staat Kate erop dat ze alleen Densher zal trouwen als hij Milly’s geld accepteert, waardoor hij getuigt dat hij zijn toewijding aan de dode vrouw achter zich heeft gestoken. Niet in staat om deze impasse op te lossen, het paar voor altijd en de roman sluit.
Milly’s stervende daad is bedoeld om het verwarde web van oorzaak en gevolg te overstijgen in zijn allerhoogste minachting voor consequenties en berekening. Het behoort tot de categorie van actie die James vaak ‘mooi’ noemt, wat betekent dat die manieren van gedragen die niets voor zichzelf bevatten en puur voor hun eigen bestwil worden uitgevoerd. Er is een roekeloosheid over het leven op deze zelfverwandende manier, een soort extravagante zinloosheid, maar het wordt meer dan zwaarder gewogen door zijn pure gratie en uitstraling. Milly’s is een aristocratische ethiek, om bij wijze van spreken, in tegenstelling tot de gemeenschappelijke boekhouding mentaliteit van Kate en Denher.
Milly’s laatste daad lijkt een riposte voor consequentialisme. Het zal zeker geen gevolgen voor haar hebben, omdat ze heel snel dood zal zijn. Toch heeft haar actie gedenkwaardige effecten voor Kate en Densher. De vraag is of Milly zelf die effecten heeft voorzien. Is ze een heilige of een schemer? Heeft ze gehandeld om haar morele fijnheid te demonstreren, voor altijd het hart van Densher te winnen of zijn relatie met Kate te verbreken? Is haar prachtige belangeloosheid een sluwe daad van agressie? Zoals gewoonlijk met James, is het antwoord onkenbaar. De roman geeft ons zorgvuldig geen toegang tot Milly’s motieven. Het is moeilijk te zeggen of haar hoffelijkheid een vorm van egoïsme of altruïsme is, een vernedering van het zelf of een laatste bewering ervan.
De commandant die de school beveelt om opgeblazen te worden, lijkt te geloven dat het einde moreel de middelen rechtvaardigt. Dit kan zeker het geval zijn. Bijna niemand denkt dat het verkeerd is om tegen de Gestapo te liegen over de verblijfplaats van je Joodse grootmoeder. De grootste van alle theologen, Thomas Aquinas, zou niet zijn overeengekomen. Maar hoewel hij dacht dat liegen absoluut verkeerd was, dacht hij niet dat “absoluut” “erg slecht” betekende. Hij bedoelde het gewoon als een synoniem voor “zou nooit moeten worden gedaan”. Bijna iedereen beweert echter dat als je een 10-jarig kind uit je voordeur ziet sluipen met een notitie van vijf pond van jou, het niet toegestaan is om hem achterin te schieten. (Veel meer Amerikanen zullen dit waarschijnlijk doen dan de Britten zijn – niet omdat de Britten moreel superieur zijn aan Amerikanen, maar omdat ze geen wapens hebben.)
Dus er kan hier geen algemene regel zijn. Sommige mensen geloven waarschijnlijk dat het niet uitmaakt of je een miljoen Palestijnen doodt, zolang je Hamas in het proces elimineert. Het is de moeite waard om te vragen hoe dit dergelijke mensen anders maakt dan Hamas. Er zijn ook degenen onder ons die van mening zijn dat het afsommen van de onschuldige-niet-strijders-nooit moreel toegestaan is, ongeacht de winst die het je zou kunnen brengen, en dat om zo’n massa-slachting te zien als louter bijkomende schade een morele obsceniteit. Dresden, Coventry en Hiroshima waren gevallen van massamoord. Als je dat mocht doen, mag je meer of minder iets doen, en al het gepraat over moraliteit wordt overbodig.
