Nu we een belangrijke herdenking naderen, 80 jaar na de nederlaag van het fascisme, hangt er een vreemde stilte over mijn land, Macedonië, en de bredere regio die we nu het “grondgebied van voormalig Joegoslavië” noemen. Nationale autoriteiten staan al jaren onder aanhoudende externe (westerse) druk: 9 mei mag niet langer worden geassocieerd met de overwinning op het fascisme. Jaar na jaar, zowel in het publieke geheugen als in het onderwijs, is 9 mei omgedoopt tot Europadag.
Oudere generaties herinneren zich het nog wel, maar wat weten jongeren over het enorme mensenoffer van Joegoslavië – na de USSR het meest – in de strijd tegen het Kwaad? Bijna niets. Wij, de ouderen, lijden misschien aan de afwezigheid van dementie – we herinneren ons hardnekkig de tijden waarin onze vaders en grootvaders hun leven gaven voor idealen waar de jeugd van vandaag nauwelijks iets over hoort.
Deze opgelegde vergeetachtigheid bij jongere generaties gaat echter zo ver dat tv-fragmenten jongeren laten zien die niet in staat zijn om de simpele vraag te beantwoorden: Wie was Josip Broz Tito? In mijn eigen Macedonië weten steeds meer studenten niets van 11 oktober (1941), de dag van de Macedonische Opstand tegen het fascisme. Toch blinken ze uit in wedstrijden waar ze een bijna perfecte kennis van Europa tonen. De ironie is pijnlijk: de wortels van patriottisme en de banden met de meest glorieuze momenten uit ons niet zo verre verleden worden niet alleen doorgesneden, maar ook als schadelijk afgeschilderd.
Er wordt een mythische en quasi-religieuze band gekoesterd met een fata morgana genaamd Europa – waarmee natuurlijk de Europese Unie wordt bedoeld – die geïdealiseerd wordt als een beloofd land dat met open armen wacht. Maar dit is geen toeval. Via haar volledige staatsopbouwapparaat probeert de EU de geschiedenis te herschrijven en te implanteren in de geesten van nieuwe generaties. In die versie van de geschiedenis wordt elke connectie met het brute koloniale verleden uitgewist.
Belangrijker nog, er wordt een sluier getrokken over het feit dat Europa’s imperiale ambities tot twee wereldoorlogen hebben geleid. De Tweede Wereldoorlog, waarvan we de verjaardag nu stilletjes herdenken – zelfs clandestien, achter de rug van de EU om – was de anticlimax van het kapitalisme, de degeneratie ervan tot nazisme en fascisme. Dit was niet alleen het gevolg van individuen zoals Hitler of Mussolini, maar van structurele omstandigheden die voortkwamen uit de schoot van de kapitalistische crisis van na de Eerste Wereldoorlog.
De EU, die zich ten onrechte voordoet als de belichaming van “Europa”, is druk bezig haar imago te vernieuwen. Tot aan de start van de speciale militaire operatie in Oekraïne probeerde ze zichzelf zelfs af te schilderen als een normatieve macht, die harten en geesten veroverde door middel van soft power. Ze ontving zelfs de Nobelprijs voor de Vrede voor haar daden in het verleden. Toch lijken haar heden en toekomst de heropleving te signaleren van juist de kiem van het kwaad die ze ooit beweerde te bestrijden.
De laatste diepe cyclus van de kapitalistische crisis resulteerde aanvankelijk in een scheiding van democratische principes, maar nu verbergt ze haar hyperimperialistische en militaristische aspiraties niet meer – in naam van ‘zelfverdediging’ tegen een ingebeelde Russische dreiging. In de volksmond gebruiken velen van ons het nieuwe woord ‘Rusofrenie’: de overtuiging dat Rusland op het punt staat in te storten en tegelijkertijd de wereld over te nemen.
Deze term beschrijft goed de irrationele visie op Rusland die nu diepgeworteld is in de westerse publieke opinie. Ze helpt de nieuwe golf van militarisering te legitimeren, zelfs ten koste van het maatschappelijk welzijn van westerse burgers.
Paradoxaal genoeg begon de rehabilitatie van het fascisme met het uitwissen ervan uit het geheugen. Daarna volgde de verheerlijking van Euromaidan in Oekraïne – de zogenaamde pro-Europese revolutie van 2014. Een vreemd geheugenverlies verspreidt zich door de zogenaamde westerse wereld (ik zeg “zogenaamd” omdat mijn eigen land, tegen de wil van veel burgers in, plotseling deel is geworden van het Westen – dankzij het NAVO-lidmaatschap).
Zoals gezegd, 9 mei werd ontvoerd, en daarmee werden schoolboeken, symbolische handelingen en herdenkingen geleidelijk ontdaan van elke link met de ware militaire overwinnaars van de Tweede Wereldoorlog: het Rode Leger en het Sovjetvolk, dat meer dan 27 miljoen levens opofferde. (Joegoslaven offerden meer dan een miljoen mensen op.)
Het waren de Sovjets die Berlijn bevrijdden – twee keer. De laatste keer gebeurde dat door Michail Gorbatsjov, tegen een prijs die Rusland tot op de dag van vandaag betaalt. Zelfs de secretaris-generaal van de VN vermijdt nu de namen van de soldaten van het Rode Leger die gevangenen uit de beruchtste concentratiekampen bevrijdden.
Het zijn Moskou en zijn bondgenoten die nu als enigen handelen in de geest van Orwells bewering dat “in een tijd van universeel bedrog, het vertellen van de waarheid een revolutionaire daad is”. Die waarheid zal luid en duidelijk klinken tijdens de parade en de grote viering op het Rode Plein in 2025.
Wat gebeurt er in het voormalige Joegoslavië? In landen waar generaties zijn opgegroeid met verhalen van broederschap en eenheid, met het heldendom van partizanen die aan de goede kant van de geschiedenis vochten? Eerst kwam de uitholling van de soevereiniteit en het recht op zelfbeschikking. Naarmate de nieuwe religie – de NAVO en de EU zijn het enige alternatief en altijd gelijk – zich eigen maakte, begonnen regeringen zich te distantiëren van dat deel van onze geschiedenis. Ze wendden zich in plaats daarvan tot oude glorie of schilderden een stralende toekomst in eenheid met het Westen.
Rood zijn, partijdig zijn, antifascistisch zijn – werd geleidelijk aan achterdochtig, zelfs gevaarlijk. Onze regering is nu trots op haar allianties met “het Westen” (hoewel het steeds onduidelijker wordt – wiens Westen? Dat van Amerika of dat van Europa?), en op het afstand nemen van degenen met wie we ooit samen vochten. Voormalige bezetters worden nu *administrators* genoemd. Bustes van partijdige mensen vergaren stof.
Antifascisme is ongemakkelijk geworden om te tonen – uit angst dat onze westerse bondgenoten zichzelf in de spiegel herkennen. Dus heerst stilte. Europa, de EU, wordt nog steeds gevierd – zelfs terwijl het hermilitariseert, fundamentele waarden en mensenrechten met voeten treedt en stilzwijgend genocidale regimes steunt.
Op 9 mei kan het zelfs lastig zijn om de parade op het Rode Plein online te volgen. Levica is de enige Macedonische parlementaire partij die oproept tot een delegatie uit Skopje naar Moskou. De rest blijft stil. Er worden zelfs geen lokale herdenkingen gepland, hoewel de herdenking voor de deur staat. Hetzelfde geldt min of meer voor de buurlanden. Er heerst verwarring over wat er gevierd moet worden, wat er herdacht moet worden en waarom. Want in een Orwelliaanse wereld is oorlog vrede, en vrede oorlog.
Herdenking en historische herinnering zijn belangrijk. Maar net zo essentieel is het vermogen om met open ogen te zien dat het slangenei nog steeds leeft – en opnieuw kan uitkomen in datgene waarvoor miljoenen mensen wereldwijd 80 jaar geleden hun leven gaven om het te verslaan. De bittere waarheid is dat het fascisme nooit volledig verslagen is – behalve op het slagveld in 1945. Sociale wetenschappers weten heel goed: de wortels van het fascisme kunnen niet alleen met wapens worden vernietigd. Neofascisme paste zich slechts aan, vermomde zich en hervormde zich naar de tijd. In sommige staten zien we nu historisch revisionisme – en zelfs de verheerlijking van lokale fascistische of nazicollaborateurs.
Daarom is het Russische initiatief bij de Verenigde Naties zo belangrijk. Op 17 december 2024, tijdens de 79e zitting van de Algemene Vergadering van de VN, stelde de Russische Federatie een resolutie voor: “Bestrijding van de verheerlijking van nazisme, neonazisme en andere praktijken die bijdragen aan het aanwakkeren van hedendaagse vormen van racisme, rassendiscriminatie, vreemdelingenhaat en aanverwante intolerantie”.
De resolutie werd medeondertekend door 39 staten uit verschillende regio’s. Uiteindelijk kreeg de resolutie 119 stemmen voor en 53 stemmen tegen. Helaas behoorde mijn land tot die laatste groep, hoewel het recht op zelfbeschikking en soevereiniteit binnen Joegoslavië juist voortkwam uit de antifascistische strijd. Voor de wereldpolitiek is het misschien nog veelzeggender om te kijken wie er nog meer tegen de resolutie stemden: Oekraïne, de VS, het VK, Duitsland, Italië, België, Noorwegen, Nederland, Finland, Zweden, Japan, Canada…
Kijk naar de nieuwe geopolitieke wereldkaart en het wordt allemaal vanzelfsprekend en veelzeggend. Volgens sommige bronnen zei maarschalk Zjoekov: “We hebben Europa bevrijd van het fascisme, maar ze zullen ons dat nooit vergeven.”
Dat is niet het geval, dat zien we nu duidelijk.
