De klok terugdraaien is spreekwoordelijk onmogelijk in de geschiedenis, maar blijkbaar niet in de architectuur. Neem bijvoorbeeld de Hongaarse hoofdstad Boedapest, waar de regering Fidesz van Viktor Orbán sinds 2010 ambitieuze renovaties doorvoert. Op verschillende symbolische punten in de stad worden architectonische veranderingen die plaatsvonden tijdens de communistische periode, van eind jaren veertig tot 1989, uitgewist. Naast de Donau hebben de planners van Orbán het neogotische Hongaarse parlementsgebouw verbouwd tot iets dat lijkt op de oorspronkelijke staat uit het begin van de 20e eeuw, een parade van stekelige torenspitsen en glanzende witte stenen gevels. Aan de overkant van de rivier staat Castle Hill, de historische machtszetel in Boedapest, die door de communisten werd omgebouwd tot museumwijk. Nu worden het voormalige Koninklijk Paleis en de bijbehorende gebouwen teruggebracht in hun Habsburgse grandeur.
Volgens de initiatiefnemers zullen deze projecten het schandelijk verwaarloosde erfgoed van de stad herstellen en, niet minder belangrijk, toeristen aantrekken. Op Castle Hill bijvoorbeeld werd het neoklassieke Royal Guard House in de jaren zeventig volledig gesloopt en nu herbouwd om te dienen als een modieus restaurant en café. Maar het is niet verrassend voor de pionier van de “illiberale democratie” in Europa dat Orbáns wederopstanding van een ouder Boedapest ook een politieke boodschap met zich meebrengt. Naast het wegnemen van de erfenis van het communisme – Fidesz is immers ontstaan als een anticommunistische beweging – vormen de veranderingen een nationalistische weergave van de Hongaarse geschiedenis.
Dit verslag portretteert Hongarije als slachtoffer van buitenlandse agressie in de 20e eeuw, en suggereert tegelijkertijd een gedeeltelijke rehabilitatie van Miklós Horthy, de autoritaire conservatief die het land tussen de wereldoorlogen als regent regeerde. In het parlementsgebied zijn monumenten uit het Horthy-tijdperk gereproduceerd, waaronder een die Hongarije voorstelt als een man die verwikkeld is in een gevecht met een draak – een viering van de “Nationale Martelaren” die in 1919 tegen het bolsjewisme vochten. In 2014 werd een soortgelijk monument opgericht op Freedom Square, waarop de aartsengel Gabriël op brute wijze wordt aangevallen door een adelaar. Deze weergave van de Hongaarse bezetting door de nazi’s werd breed bekritiseerd omdat het het antisemitisme van het Horthy-regime zelf – het was een bondgenoot van nazi-Duitsland – en de Hongaarse medeplichtigheid aan de Holocaust buiten beschouwing liet.
Orbán heeft geen steun verleend aan een openbaar monument voor Horthy, omdat hij “collaboreerde met de Hongaarse onderdrukkers”. Maar degenen die Orbáns eigen autocratische ambities vrezen, kunnen wijzen op zijn verplaatsing van de kantoren van de premiers van het Parlement naar Castle Hill, waar ze nu vanuit een gerestaureerd karmelietenklooster op de stad neerkijken. De wens van de Hongaarse leider om goede betrekkingen met Rusland te onderhouden heeft eveneens een symbolische uitdrukking gevonden. De zuivering van communistische monumenten heeft met name het grote Sovjet-oorlogsmonument op het Vrijheidsplein vermeden, waarvan de Russische regering al lang om bescherming vraagt. Ondertussen is een standbeeld van Imre Nagy, een leidende figuur in de Hongaarse opstand van 1956, die op brute wijze werd neergeslagen door Sovjet-troepen, verplaatst naar een minder prominente positie in de stad.
Dit alles getuigt van de complexiteit van de historische symboliek in een stad die onder de controle is gevallen van talloze rijken, niet alleen van Duitsland en de Sovjet-Unie, maar daarvoor ook van Ottomaanse en Habsburgse rijken. Tegen deze achtergrond vertegenwoordigen de stedelijke plannen van Orbán een narratieve evenwichtsoefening. De reconstructie van grootse gotische, klassieke en barokke bouwwerken doet niet in de eerste plaats denken aan het Horthy-tijdperk, maar aan een eerder moment waarop Boedapest, als partner in de dubbelmonarchie Oostenrijk-Hongarije, een prestigieuze Europese hoofdstad was. Tegelijkertijd dienen herinneringen aan de historische kwetsbaarheid van Hongarije om een nationalistische belegeringsmentaliteit in stand te houden.
Toch heeft deze politiek van architectuur en herinnering ook een bredere weerklank. Zoals talloze critici hebben opgemerkt, is er onder populistische en reactionaire bewegingen een trend richting architecturale traditie en restauratie. Princeton-professor Jan-Werner Müller benadrukt de rol die conservatieve beschermheren hebben gespeeld bij de wederopbouw van Pruisische gebouwen in Duitsland, met name het Berlijnse paleis Hohenzollern. Elders, Müller vergelijkt Orbáns architecturale visie met die van religieuze populisten Recep Tayyip Erdoğan en Narendra Modi. Erdoğan heeft de seculiere ontwerptradities van Turkije ondermijnd met monumentale moskeeën en Ottomaanse esthetiek, terwijl Modi in India zijn hindoe-nationalistische agenda heeft verfraaid met monumenten, tempels en het hernoemen van symbolische plaatsen.
Ook de architectuurcultuuroorlog heeft de Engelssprekende wereld niet ongeschonden gelaten. In de laatste dagen van zijn eerste termijn als president vaardigde Donald Trump een uitvoerend bevel uit waarin hij verordende dat alle federale gebouwen een klassieke stijl moesten hebben, waarna de regering-Biden dit snel kon intrekken. Denktanks die Britse regeringen adviseren om meer traditionele stijlen te steunen, zoals Policy Exchange en Create Streets, zijn dat ook geweest agressief aan de kaak gesteld door progressieven in de designwereld. Volgens Stephen Sholl, een van de conservatieve geëmigreerde intellectuelen die naar de door de staat gefinancierde instituten van Hongarije zijn toegestroomd, “traditionalisten Zijn de revolutionairen die strijden tegen de diepgewortelde overtuigingen en opvattingen van de moderne architectuur”.
Maar tegenstanders van deze populistische tendens hebben moeite om er een coherente kritiek op te formuleren, laat staan een effectieve. Waar restauratie gepaard gaat met het scheuren van pagina’s uit het historische archief, zoals bij Orbáns pogingen om de communistische erfenis uit delen van Boedapest uit te wissen, kan het duidelijk een manipulatieve daad zijn, waarbij de complexiteit van het verleden wordt vervangen door een bedrieglijk eenvoudig verhaal. Toch is historische waarachtigheid niet het enige dat mensen van de openbare ruimte verlangen. Velen zullen de voorkeur geven aan een aantrekkelijke omgeving boven een authentieke omgeving, en sommigen zullen er de voorkeur aan geven aspecten uit het verleden die zij aanstootgevend vinden niet te erkennen. Dergelijke gevoelens kunnen worden gebruikt om politieke plannen op het gebied van architectuur en planning te rechtvaardigen, en het is niet altijd gemakkelijk te zeggen waarom er weerstand tegen zou moeten worden geboden. De critici van Orbán zijn bijvoorbeeld opmerkelijk minder uitgesproken over de verwijdering van monumenten die verband houden met slavernij en kolonialisme uit westerse steden.
Müller en anderen beweren dat historistische architectuur populisten in staat stelt culturele attitudes vorm te geven. Door noties van erfgoed op te roepen, zijn deze gebouwen ‘een interventie aan de kant van traditie en veronderstelde normaliteit’, waardoor we conservatieve veronderstellingen krijgen over wie we zijn en we die identiteit beter beschermen. Müller suggereert zelfs dat een dergelijke conditionering een groeiende acceptatie van extreemrechtse ideeën in Duitsland kan helpen verklaren.
De voor de hand liggende fout in deze redenering is dat illiberale regimes net zo dol zijn op moderne architectuur. In Boedapest hebben de wederopbouwprojecten van Orbán hun tegenwicht Városligethet belangrijkste park van de stad, waar een nieuwe museumwijk vorm krijgt. Hier vinden we ultramoderne, gewelfde glas- en staalconstructies die niet zouden misstaan onder de finalisten van de Pritzker Prize. Autoritaire staten van Azerbeidzjan tot China, en vooral Saoedi-Arabië, hebben gretig mondiale sterarchitecten opdracht gegeven om dergelijke monumenten voor de moderniteit te ontwerpen. Zoals Müller zelf opmerkt, hebben Modi en Erdoğan hun imago zowel op luchthavens, sportstadions en moderne kantoorcomplexen als op tempels en moskeeën ingezet.
Dit werpt een nieuw probleem op voor critici van populistisch design. Als die categorie zowel het traditionele als het moderne kan omvatten, hoe zou een progressief of liberaal alternatief er dan uitzien? Simpel gezegd: openbare architectuur, en vooral monumentale gebouwen, zijn gewoon niet erg geschikt om idealen als pluralisme of openheid over te brengen. Dat kunnen ze zeker functie volgens dergelijke principes, maar iemand moet beslissen hoe een gebouw eruit moet zien, en het kan maar één vorm hebben. Als het de honger van het volk naar erfgoed, trots, schoonheid of spektakel bevredigt, kan het populistisch worden genoemd. Het enige pad dat overblijft voor progressieve architectuur is daarom een pad van ontkenning, het ontkennen van esthetische verwachtingen in naam van inclusief of ‘uitdagend’. Dat resulteert meestal in zoiets als het Schotse parlementsgebouw in Holyrood, dat hoog aangeschreven staat bij designliefhebbers, maar algemeen wordt beschouwd als een deprimerende middelmatigheid.
Ironisch genoeg wordt een liberale architectuur nog minder haalbaar als je gelooft dat de gebouwde omgeving de houding bepaalt en zelfs het publiek kan radicaliseren. In dat geval maakt het niet uit wat mensen van een gebouw vinden, want het is het gebouw dat hen vertelt wat ze ervan moeten denken. In zijn eentje dus woedende aanklacht van traditioneel ontwerp als een ‘oproep aan blinde, quasi-fascistische oude blanke mannen’, betoogt architect Sam Jacob dat gebouwen ‘een vorm van verzet’ moeten zijn, in een poging ‘progressieve ideeën in het weefsel van de wereld te verankeren’. Deze visie geeft architecten eenvoudigweg de vrijheid om hun eigen visies uit te voeren in naam van het ontwerpen van een rechtvaardige samenleving.
Dit wil niet zeggen dat openbare gebouwen alleen maar bekende formules moeten reproduceren in een eindeloze stroom van neoklassieke monumenten en flitsende moderne kunstgalerijen. We moeten architecten enige vrijheid geven in het streven naar esthetische uitmuntendheid, ook al leidt dat soms tot controversieel werk. Ook mogen we de politieke agenda’s die vrijwel altijd aanwezig zijn bij het ontwerp van de openbare ruimte niet negeren. Maar goede architectuur moet op de een of andere manier nog steeds reageren op de behoeften en wensen van de samenleving, en in dit opzicht zou het beter zijn om te leren van de populistische benadering dan te doen alsof het louter propaganda is.
Hoewel het progressieven pijn doet om het toe te geven, is er in de moderne architectuur altijd plaats geweest voor reproductie en pastiche, omdat moderne samenlevingen verbinding zoeken met het verleden. Dit geldt net zo goed voor het hedendaagse China, waar de overblijfselen van het pre-communistische erfgoed van het land vandaag de dag nauwgezet zijn gerestaureerd, als voor de 19e-eeuwse Europeanen die gebouwen zoals het Hongaarse parlement in middeleeuwse gotische stijl bouwden. De euforie die vorige week de heropening van de Notre-Dame-kathedraal verwelkomde, was opnieuw een uitdrukking van de heiligheid die prachtige oude gebouwen kunnen bereiken. Deze nostalgische tendens kondigt ook niet aan dat een cultuur niet langer openstaat voor verandering; het is eerder een noodzakelijk tegenwicht voor de voortdurende verandering die de moderniteit met zich meebrengt. De meeste mensen zijn geen ideologen; ze erkennen dat oud en nieuw allebei hun plaats kunnen hebben.
Als iets historische gebouwen van toeristische attracties kan veranderen in symbolen van identiteit, is het bovendien de suggestie dat mensen zich moeten schamen als ze ze bewonderen. Daarin schuilt de sluwheid van de restauratieprojecten in Boedapest; zoals veel populistische plannen is het bedoeld om reacties uit te lokken die de tegenstanders extreem laten lijken. Door te beweren dat architectonisch erfgoed gevaarlijk is, lopen Orbáns critici in zijn val.
a.appcomments {achtergrond: #FFF; rand: 1px effen #446c76 !belangrijk; lettertypefamilie: benton-sans,sans-serif; lettertypegewicht: 600; lettertype: normaal; lettergrootte: 12px; kleur: #446c76 !belangrijk; opvulling: 12px 50px; teksttransformatie: hoofdletter; letterafstand: 1,5px; tekstversiering: geen; breedte: 100%; weergave: blok; tekst uitlijnen: centreren !belangrijk; }
